۱- نظام انتخاباتی و کارکرد آن

نظام انتخاباتی و شیوه های که بر آن در فرایند انتخابات تکیه می شود از دولتی به دولت دیگر متفاوت است و دلیل این امر نیز تفاوت شرایط سیاسی اجتماعی و اقتصادی هر کشور و هم چنین ماهیت ساختار اجتماعی و فرهنگی،میزان پیشرفت ،فرهنگ سیاسی و نوع نظام سیاسی است که در هر کشوری حاکم است.نظام دمکراتیک نیاز دارد تا نظام انتخاباتی مشخصی را که دارای تناسب بااین شرایط و هم چنین متغیرهای محیطی هر کشور است را انتخاب و گزینش نماید .نظام انتخاباتی شامل قواعد حقوقی است که پایدار نبوده و ممکن است به دلایل گوناگون چون بحرانهای سیاسی و یا در راستای پاسخگویی به درخواست های مردمی مبنی بر اصلاح نظام انتخاباتی تغییر یابد.

انتخابات بر اساس شیوه های فنی گوناگونی موسوم به نظام ها یا سامانه های انتخاباتی انجام می شود.نظام انتخاباتی قواعد فنی برای انتخاب داوطلبان نمایندگی در یک انتخابات است .برابر این نظام ها شیوه های اعمال حق رای، روش های محاسبه نتایج انتخابات و روش های تقسیم کرسی های که انتخابات برای آن صورت می پذیرد مشخص می شود.

معمولا نظام های انتخاباتی در قانون اساسی ذکر نمی شود بلکه این امر در اختیار پارلمان است تا از طریق وضع قوانین عادی در این باره تعیین تکلیف نماید.

یکی از مسایل اصلی که پیرامون نظام های انتخاباتی وجود دارد آن است که هر نظام انتخاباتی دارای نقاط ضعف و قوت خاص خود است .انتخاب هر یک از نظام های انتخاباتی دارای آثار و پیامدهای متفاوتی می باشد .نظام های انتخاباتی نه تنها بر برگزیدن نمایندگان بلکه بر ماهیت ،شما احزاب سیاسی و هم چنین خود نظام سیاسی تاثیر می گذارد. 

۲- انواع نظام های انتخاباتی

بارزترین نظام های انتخاباتی موجود را می توان در سه دسته نظام اکثریتی،نظام تناسبی و نظام مختلط  تقسیم بندی نمود.

سـاده ترین نظام انتخاباتی، نظام اکثریت است. در این روش برای انتخاب مجلس یا نهادهای دیگر، کشـور بـه شماری حوزۀانتخاباتی که چارچوب و قلمرو سرزمینی رقـابت داوطـلبان اسـت تقسیم می شود و مردم هریک از این حوزه ها حـق انـتخاب یک یا چند نماینده را دارند. در این شیوه، نامزد یا فهرستی انتخاب می شود که بیشترین آرا را به دست آورده باشد. 

انتخابات اکثریتی خـود مـی تواند شیوه های گوناگونی را در بربگیرد. این روش ها عبارتند از انتخابات تکنام یا فهرستی و انتخابات یک مرحله ای یا دو مرحله ای.

-انتخابات تـکنام و فـهرستی

تفاوت میان انتخابات تکنام و فـهرستی نـه تـنها با توجه بـه مـلاک شمار کرسی ها و نمایندگان یک حـوزۀانـتخاباتی بلکه بویژه در وسعت آن حوزه می باشد. انتخابات تکنام هنگامی است که در یک حوزۀانتخابیه برگۀرای تنها حـاوی یک نـام است و رای دهنده در آن حوزۀفقط به انـتخاب یک نـماینده می پردازد. در این صـورت، بـه شـمار نمایندگان و کرسی های مجلس، حـوزه های انتخاباتی خواهیم داشت. بنابراین، این شیوه در حوزه های انتخاباتی کوچک و دارای تنها یک کرسی اجرا می شود.

ولی انتخابات فهرستی یا چند نام هنگامی است که در یک حوزۀانتخابیه برگۀرای حاوی چند نام یا یک فهرست است و رای دهنده باید دو یا چند نماینده را برگزیند. بنابراین این گونه انتخابات در حوزه های انتخاباتی بـزرگ تر و وسیع تر از انتخابات تکنام برگزار می شود.

انتخابات تکنام و فـهرستی در نـظام اکثریتی قابل اجرا هستند ولی در نظام تناسبی تنها انتخابات فهرستی می تواند انجام پذیرد.

-انتخابات یک مرحله ای و دو مرحله ای

در نظام انتخاباتی اکثـریتی، تمایز اصلی در شمار مراحل انتخابات است. در این شیوه انتخابات ممکن است یک مرحله ای (با اکثریت ساده یا نسبی)یا دو مرحله ای(با اکثریت ویژه)باشد.

-انتخابات یک مرحله ای

در این انتخابات که ممکن است هم شامل انتخابات تکنام و هم انتخابات فـهرستی گـردد نامزد یا فهرستی که بیشترین آرا یا اکثریت نسبی آرا را به دست بیاورد به نمایندگی برگزیده می شود و صاحب کرسی یا کرسی های خالی می گردد . بنابراین، در این روش، تنها به یک مرحله نیاز داریم زیرا که در همان مرحلۀنخست، یک نامزد یا یک فهرست انتخاب مـی شود.

-انتخابات دو مرحله ای

در این انتخابات، نامزد یا فهرستی در مرحلۀنخست انتخاب مـی شود که اکثـریت یا درصـد ویژه و معمولا اکثریت مطلق آرای ریخته شده(یعنی نصف به اضافۀیک آرای رای دهندگان)در صندوق را به دست آورده بـاشد. اگـر هیچ نامزدی چنین اکثریتی را به دست نیاورد انتخابات دوباره ای برگزار مـی شود و در مـرحلۀدوم، نـامزدی که بیشترین آرا(اکثریت ساده یا نسبی)را به دست آورد انتخاب خواهد شد. در این روش، همۀنامزدهای مرحلۀنخست در مرحلۀدوم حضور ندارند.

نظام انـتخاباتی تـناسبی

نـظام انتخاباتی تناسبی هم به لحاظ هدف و هـم بـه لحـاظ روش بـا نـظام انـتخاباتی اکثریتی متفاوت است. در این نظام اصل بر این است که به هر حزب و گروه سیاسی حاضر در انتخابات به تناسب آرایی که به دست آورده کرسی هایی داده شود، البته به شرط این که حداقل آرای لازم را کسب کرده باشد. هـدف این نظام، برقراری عدالت در امر نمایندگی و نمایاندن دقیق گرایش های سیاسی موجود در کشور است. همۀ احزاب حتی احزاب اقلیت باید به نسبت آرایشان دارای نماینده باشند. چنین انتخاباتی لزوما و منحصرا بر پایه نظام انـتخاباتی فـهرستی یک مرحله ای صورت می گیرد که امکان تقسیم کرسی ها میان نامزدهای اکثریت و اقلیت را می دهد. معمولا عملیات انتخاباتی در چارچوب یک حوزۀ انتخاباتی وسیع که ممکن است سراسر سرزمین کشور را دربربگیرد انجام می شود. در این نظام انتخاباتی، در هـر حـوزه مردم باید چند نامزد را انتخاب کنند. بنابراین، هر حزب به تعداد کرسی های خالی هر حوزه، فهرست حاوی نامزدهای خود را معرفی می کند. ولی برخلاف انـتخابات اکثـریتی، فهرستی که بیشترین آرا را به دست بیاورد صـاحب هـمۀکرسی ها نمی شود، فهرست های دیگر نیز در صورت احراز حد نصاب لازم برای حضور در شمارش آرا دارای کرسی خواهند شد. فقط حزبی که بیشترین رای را آورده کرسی بیشتری به دست می آورد.

نظام‌های انتخاباتی مختلط

آن دسته از نظام‌های انتخاباتی هستند که ویژگی‌های نظام‌های اکثریتی و تناسبی را با یکدیگر ترکیب می‌کنند تا از مزایای هر دو بهره‌مند شوند. نظام مختلط بسته به اینکه خصلت‌های کدام‌یک از دو نظام اصلی (اکثریتی یا تناسبی) در آن پررنگ‌تر باشد خود به دو نوع تناسبی مختلط و اکثریتی مختلط تقسیم می‌شود. که در نظام تناسبی مختلط ویژگی‌های نظام تناسبی غالب بوده و در نظام اکثریتی مختلط ویژگی‌های نظام اکثریتی مشهود و پر رنگ است.

نظام‌های مختلط برای بهره‌مندی از مزایای نظام‌های اکثریتی و تناسبی (یعنی به‌ترتیب ثبات و عدالت)، انتخابات را دو لایه برگزار می‌کنند. لایه اول که اساس آن انتخاب اشخاص (نامزد) است اکثریتی بوده و لایه دوم که اساس آن لیست‌های حزبی است، تناسبی می‌باشد. اگر این دو لایه مستقل از هم و به موازات یکدیگر باشند، نظام اکثریتی مختلط شکل می‌گیرد که نام دیگرش نظام انتخاباتی موازی است.

نظام انتخاباتی در عراق بعد از سال ۲۰۰۳

عراق پس از سقوط حاکمیت رژیم بعث شاهد کاربست نظام انتخاباتی تناسبی بوده است .این نظام با توجه به شرایط خاص عراق به ویژه  وجود اقوام و ادیان و طوایف مختلف برگزیده شد .این نوع نظام انتخاباتی به جریانات سیاسی بزرگ اجازه داد که مناسب با وزن خود در صحنه سیاسی دارای کرسی در پارلمان باشند هم چنین احزاب کوچک هم توانستند از این رهگذر در نهاد قانونگذاری با توجه به وزن خود نقش آفرینی کنند .با توجه به اختلاف شرایط سیاسی ،اجتماعی و اقتصادی طی دوره های مختلف انتخابات این نظام انتخاباتی مورد تعدیلاتی واقع شده است  و در این زمینه می توان به انتقال از نظام تک حوزه ای به حوزه های گوناگونی بر اساس استانها و به کارگیری لیست باز در مقابل لیست بسته که در انتخابات ۲۰۰۵ به آن تکیه شد و موارد دیگر اشاره کرد.

عراق از سال ۲۰۰۳ تاکنون سه انتخابات پارلمانی را تجربه کرده است .تمامی این انتخابات بر اساس قانون انتخابات برگزار شده است که نظام انتخاباتی و تعدیلات در آن تبلور یافته است.قانون شماره ۹۶ در سال ۲۰۰۴،قانون انتخابات شماره ۱۶ سال ۲۰۰۵,قانون شماره ۲۶ سال ۲۰۰۹ قانون تعدیل قانون انتخابات سال ۲۰۱۳ و قانون تعدیل قانون انتخابات مصوب ۲۰۱۸ نمایانگر نظام انتخاباتی عراق در طی سالهای پس از سقوط صدام بوده است.

کاربست این نظام انتخاباتی در عراق در نهان خود دارای مزایا و معایب بسیاری بوده است مزایاو معایب نظام انتخاباتی تناسبی که ویژگی فهرستی و تک مرحله ای دارد را می توان در موارد زیر خلاصه نمود.

مزایا نظام انتخاباتی موجود در عراق

۱- انتخابات تناسبی از میزان عدم توازن بین آرا و تعداد کرسی های نمایندگان مردم به شدت می کاهد و از اینرو می توان آن را به عدالت انتخاباتی نزدیک تر دانست.

۲- در انتخابات تناسبی به دلیل نبود مرحلۀدوم در انتخابات، تضمین مستحکمی برای درسـت کاری و صداقت در انتخابات وجود دارد. زیرا دیگر چانه زنی ها و کناره گیری ها به سود یکدیگر در مرحلۀدوم وجود نخواهد داشت.

۳-   این نو ع نظام انتخاباتی مانع از حاکمیت  تک حزبی  و انحصار صحنه سیاسی توسط حزب یا جریانی خاص می شود.

۴- در نظام انتخاباتی تناسبی جناح های مختلف سیاسی با گرایش های مختلف فکری به نسبت استقبالی که افکار عمومی از آنها میکنند، در ساختار اداره کشور دارای جایگاه می شوند.

۵- این نوع نظام انتخاباتی نمود بهتری از گرایشات سیاسی  موجود در سطح کشور و افکار عمومی ارائه می دهد

۶- نظام انتخاباتی تناسبی به احزاب و گروه های سیاسی کوچک، این امکان را می دهد که به نسبت آرائی که به دست می آورند، در ساختار حاکمیت نقش داشته باشند.

۷- در کشورهایی که دارای  تنوع اجتماعی ،قومی و مذهبی هستند کاربست نظام  انتخابات تناسبی موثر خواهد بود

۸- قابلیت انعطاف و ظرفیت تطابق با تغییرات در شرائط خاص از دیگر نقاط قوت انتخابات تناسبی است.

معایب نظام انتخاباتی موجود در عراق

بسیاری از مشکلاتی که امروز کشور عراق در صحنه سیاسی به ویژه در حوزه تصمیم گیری با آن روبرو است برآمده از کاربست نظام انتخاباتی تناسبی است.نظام انتخاباتی تناسبی اگر چه دارای نقاظ مثبت فراوانی است اما در درون خود دارای نقاط ضعف بنیادین است که در عمل ماهیت فرایند سیاسی را حت الشعاع قرار می دهد.در زمینه معایب نظام انتخاباتی تناسبی که در کشور عراق پس از سال ۲۰۰۳ مورد استفاده قرار گرفت میث توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- نظام انتخاباتی تناسبی در عراق  منجر به شکل گیری نوعی هرج و مرج و از هم گسیختگی حزبی در صحنه سیاسی عراق شده است.دلیل این امر نیز ماهیت این نوع نظام انتخاباتی است با توجه به مشارکت احزاب بزرگ و کوچک در فرایند قدرت بر اساس نوعی توافق میان این نیروها غیاب نوعی معراضه پارلمانی در این کشور احساس شده معارضه ای که می تواند در بسیاری از موارد با ایفای نقش صحیح خود جلوی بسیاری از اقدامات نادرست را بگیرد.

۲- یکی از نقاط ضعف نظام انتخابات تناسبی آن است که این شیوه حق حاکمیت و آزادی انـتخاب را از رای دهـندگان گرفته و آن را به احزاب منتقل می کند که رهبران خود را در صدر فهرست های انتخاباتی خویش قرار می دهند. در این روش داوطـلبان و نمایندگان نیز احساس می کنند که بیشتر پیرو دستگاه حزبی خود هستند تا رای دهندگان. در واقع رای دهنگان احزاب را انتخاب می کنند تا نمایندگان. نـمایندگان در انـجام وظـیفه و اظهار نظر آزادی عمل نخواهند داشت و به اصطلاح نمایندگی آنها جنبه دستوری خواهد داشت. ابزار نـماد این امـر، انـضباط در رای دادن است و حزب عقاید خود را به آنها دیکته می کند. در صورت سرپیچی نمایندگان بـا تـنبیه حزبی روبرو خواهند شد. نتیجه چنین امری عدم پاسخگویی نمایندگان مجلس به خواسته ها و مطالب رای دهندگان و هم چنین عدم پاسخگویی به مجلس نسبت به ایفای صحیح نقش نمایندگی خواهد بود.در این نظام نماینده تابع نظر حزب و جریان سیاسی خود است. هم چنین ملاک نمایندگی شایستگی و تخصص نیست بلکه آنچه اهمیت دارد میزان وابستگی به حزب یا جریان سیاسی است.

۳- ناظم انتخابات تناسبی بـا دادن فرصت به هریک از احزاب حتی احزاب کوچـک و فـراهم آوردن امکان حضور آنها در مجلس منجر به تکثر احزاب می گردد. وجود شمار زیاد احزاب در مـجلس ایجـاد ائتلاف را برای تشکیل دولت پس از انـتخابات ضـروری می گرداند. این گونه دولتـهای ائتـلافی همیشه پایدار نبوده و از کارآمدی لازم نیز برخوردار نـیستند. بـدین ترتیب این گونه انتخابات تشکیل اکثریتی قوی و یکپارچه در مجلس و دولت را دشوار ساخته و در نتیجه ناپایداری سـیاسی و بـی برنامگی را دامن می زند. با خروج احزاب از ائتـلاف و نصاب شکنی(آبستراکسیون)آنان در مـجلس نـظام تناسبی در بیان ارادۀملی نـاتوان خـواهد بود. یک مجلس پیش از آن که آیینۀتمام نمای گرایش های موجود سیاسی در کشور باشد باید نـهادی بـرای حمایت و پشتیبانی از دولت باشد. مـجلس مـنشعب و دارای افـکار سیاسی بسیار مـتنوع، از داشـتن چنین کارکردی ناتوان خواهد بـود.

۴- دستیابی به اکثریت لازم برای تشکیل دولت ائتلافی، سبب اهمیت یافتن بـرخی از احـزاب کوچک سیاسی می شود. این احزاب به دلیل جـایگاه مـهمشان در عـرصۀسـیاسی، تـبدیل به نقطه اتـکای اجـتناب ناپذیری برای تشکیل هر دولت می گردند. در این صورت، این احزاب نقشی را ایفا می کنند که تناسبی با اکثریت پارلمانی آنها نـداشته و در هـر دولتـی شرکت می جویند

۵- در نظام انتخاباتی تناسبی افراد مستقل فاقد وابستگی حزبی شانس کمتری برای انتخاب شدن دارند.

۶- در این نوع نظام انتخاباتی انتخاب مجدد نمایندگان توسط احزاب در لیست ها ، بیشتر به انجام نقطه نظرات حزب باز میگردد تا توانمندی و خلاقیت و سایر شایستگی های نمایندگان.

۷- موضوع دیگری که باید به آن توجه داشت نوع تحزب در عراق پس از سقوط صدام است.در  یک نظر می توان احزاب موجد پس از سقوط حزب بعث  در سال ۲۰۰۳ را احزابی  دانست که بر اساس قومیت و طایفه تقسیم بندی شده اند و هیچ کدام از این احزاب احزابی ملی نبودند بلکه احزابی بوده اند مه به مکون یا قومیت خاصی اختصاص داشته اند.موضوع دیگری که باید به پان توجه نمود پان است که بر اسا عامل گذشته هیچ یک از این احزاب دارای برنامه و سیاستهای ملی نبوده اند بلکه بیشتر در راستای تحقق اهداف و تامین منافع مکون یا قومیت خود حرکت کرده اند که این موضوع خود به پیچیده تر شدن فرایند سیاسی  منجر شده است.از سوی دیگر بسیاری از احزاب احزاب موسمس بوده اند که تنها در زمان انتخابات فعال شده  پس از  آن هیچ گونه غعالیت نداشته اند این موارد ویژگیهای خاصی است که نظام انتخاباتی عراق پیدا نموده است.

نظام انتخاباتی مطلوب

بر اساس مطالب بیان نظام انتخاباتی تناسبی موجود در عراق دارای معایب فراوانی است معایبی که موجب شده که فرایند سیاسی در عمل با مشکلات بی شماری روبرو شده است.با توجه به اینکه نوع نظام انتخاباتی در قانون اساسی عراق قید نشده  است و در قالب قانون انتخابات عراق ظهور و بروز یافته است امکان تغییر در آن در پارلمان این کشور وجود دارد و با قانونگذاری می توان این نوع نظام انتخاباتی را تغییر داد.عراق در حال حاضر دو گزینه پیش رو دارد نخست استمرار کاربست نظام کنونی یا تغییر نظام انتخاباتی به نظام انتخاباتی مختلط.

در تعیین نظام انتخاباتی در عراق باید به گونه ای عمل شود که نخست نمایندگان(با حفظ وابستگی های سیاسی و حزبی) نخست انتخاب شده و از انتخاب بر اساس لیست فاصله گرفته شود.بدیهی است کاربست این نوع نظام آزادی بیشتری به رای دهنگان برای انتخاب نامزدهای مورد نظر خود بر اساس  شایستگی و صلاحیت داده و هم چنین شناخت بهتری نسبت به افراد در مقایسه با افراد موجود در لیست ها به دست خواهند آورد.موضوع دیگری که باید به آن توجه داشت آنکه نامزدهای انتخاباتی دیگر تنها در مقابل احزاب خود پاسخگو نبوده و باید در مقابل مردم و رای دهندگان پاسخگو بوده و در راستای تامین مطالبات آنها گام بردارند.نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد آن است که احزاب نیز خواهند کوشید افراد شایسته و متخصص فارغ از میزان وابستگی به حزب که در نظام انتخابات تناسبی مورد توجه است در مقابل دید رای دهندگان قرار دهند و هم چنین بسیاری از مشکلات درون حزبی به وِیژه در مورد مکان قرارگیری نامزدهای احزاب در لیست حل خواهد شد.

نظام انتخاباتی در عراق بر پایه لیست ارائه شده از طرف احزاب سیاسی به منصه ظهور می‌رسند که بر اساس آن رای‌دهندگان به جای این که به تک تک نامزدها رای دهند به احزاب رای می‌دهند. برای هر سهم از آرایی که هر حزب دریافت می‌کند، یکی از نامزدهای آن حزب برنده یک کرسی در مجلس می‌شود. شیوه‌های این گونه نظام‌ها در تعیین این که هر سهم چقدر است، با یکدیگر متفاوت هستند.

مستقل از این که چه شیوه‌ای برای اعطای کرسی‌های مجلس به نمایندگان در نظر گرفته می‌شود، لیست ارائه شده توسط احزاب سیاسی می‌تواند باز یا بسته باشد. در یک نظام لیست باز مانند عراق، رای‌دهندگان تصمیم می‌گیرند که کدام نماینده‌ها در حزب، برنده کرسی‌های مجلس باشند. در نظام لیست بسته، کرسی‌ها بر اساس یک نظم از قبل تعیین شده که توسط حزب مقرر گشته است به نمایندگان محول می‌شوند. شیوه مختلط هم در این میان به شیوه‌ای اطلاق می‌شود که در آن برای پر کردن تعدادی از کرسی‌ها از برندگان لیست احزاب استفاده می‌شود و بقیه کرسی‌ها از طریق انتخابات‌های منطقه‌ای سرنوشت شان معلوم می‌شود.

نظام انتخاباتی مطلوب عراق را می توان نظام انتخاباتی مختلط با تک رای انتقال  پذیر عنوان کرد.بهره گیری از نظام انتخاباتی کشور آلمان با توجه به اینکه این کشور دارای نظام سیاسی فدرال است موثر خواهد بود.در کاربست نظام مختلط تک رای انتقال پذیر باید هر حوزه انتخاباتی در عراق به حوزه های کوچکتر تقسیم شود و به عنوان مثال بغداد خود به چندید حوزه انتخاباتی تقسیم گردد.

در مقابل نظام لیست احزاب، نظام تک‌رأی انتقال‌پذیر وجود دارد در این نظام رای‌دهندگان به افراد نامزد در لیست بر اساس اولویت و ترجیح شان امتیاز می‌دهند. برعکس نظام لیستی احزاب این نظام به نامزدهایی که در احزاب سیاسی گرد هم آمده‌اند بستگی ندارد و به آن‌ها به عنوان یک کل نگاه نمی‌شود. این گونه رای‌دهندگان به نامزدهایی که می‌خواهند، بر اساس رجحان و اولویت خویش رای می‌دهند ولی اتفاقی که می‌افتد این است که اگر یک نامزد نتوانست رای نهایی را بیاورد رای او می‌تواند به نفر بعد از وی بر اساس نظر رای‌دهنده منتقل شود؛ یا اگر نامزدی نتوانست به حداقل میزان رای مورد نیاز دست یابد می‌تواند بر اساس اولویت از نفری که سهمیه مورد نیاز خود را به دست آورده، رای بگیرد و این گونه نیز آرا منتقل می‌شوند.